مقاله/ نقش شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی در نهادینه سازی رفتارهای اجتماعی

نویسنده: دکتر محمد دوستار (عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان)

چکیده:

نهاد کلمه ­ای است که هم به معنی تأسیس کردن و هم به معنی درونی کردن است و علّت وجودی آن پاسخگویی به نیاز­های اساسی و همیشگی جوامع است. نهادها، سازمانهای ارزش مداری هستند که متناسب با ارزش­های جامعه شکل می­گیرد، شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی بعنوان یکی از نهادهای مؤثری است که براساس ارزش­های انقلاب اسلامی شکل گرفته و هدف آن اشاعه و پاسداشت و تعمیق ارزش­های انقلاب اسلامی است. و بعنوان یک ساختار رسمی نقش مهمی در درونی­سازی و برونی­سازی رفتارهای اجتماعی در سطح افراد و سازمانها دارد. این نهاد رفتارهای افراد جامعه را تنظیم و بر آنها نظارت می­کند و انتظارات مقبول در جامعه را مطرح و افراد را با نقش خود آشنا می­سازد در نتیجه آشنایی افراد با نقش خود و اقدام متناسب با انتظارات مشروعیت اجتماعی سازمانها و افراد کسب می­شود. و از طریق تکرار رفتارها و با کمک ساختارهای رسمی ارزش­ها در بین نسل­ها رسوب گذاری می­شود و این رسوب گذاری به پویایی ارزش­ها کمک فراوان می­کند. این شورا در طول فعالیت و رشد چهار مرحله­ای خود توانسته است در نهادینه شدن رفتارهای اجتماعی کمک کند و یک پیوند عاطفی بین مردم و نظام سیاسی ایجاد کرده و در نتیجه اعتماد عمومی شکل گرفته است و در بین مراکز متعدد حامی دستاوردهای نظام همگرایی ایجاد کرده است. در این مقاله چگونگی و نقش شورای هماهنگی در نهادینه سازی ارزش­ها و دستاوردهای نظام در جامعه مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد.

کلید واژه: نهاد، نهادینه سازی، رسوب گذاری، مشروعیت اجتماعی، پیوند عاطفی

مقدمه

واژه نهاد[۱] به فتح اول به معنی تأسیس کردن، وضع کردن سازمان، مؤسسه، انجمن و نهاد به کسر اوّل به معنی درون و سرشت بکار رفته است. در این مقاله مراد از نهاد موجودیست عینی و بیرونی و ذهنیت درونی است. بطور کلی از مفهوم نهاد از یک طرف یک مفهوم مکانی یا مادی استنباط می­شود که اشاره به ایجاد مکانی خاص برای انجام فعالیتی خاص یا نیل به هدف خاص یا برآوردن نیاز خاص دارد مانند ایجاد یک مؤسسه و از طرفی یک مفهوم ذهنی، موضوعی یا معنوی از آن استنباط می­شود که اشاره به باورها، ارزش­ها، هنجارها، قواعد دارد. [۱] در این مقاله مراد از نهاد هر دو معنی آن است. از آنجائیکه علّت وجودی نهادها، پاسخگویی به نیازهای اساسی و همیشگی جوامع است. همچنین نهادها رفتار انسانها را بر اساس الگوهای اجتماعی سازمان یافته و نسبتاً پایدار تعیین می­کنند و به فعالیتهای افراد جامعه نظم می­بخشند و از طریق ایجاد یک ساختار نسبتاً ثابت تعامل انسانها بصورت نظامند را امکانپذیر می­سازد. در این مقاله نقش شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی در جهت دهی به فعالیت­های سازمانها و افراد از طریق ساختاردهی به آنها به منظور درونی کردن آنها مداقه قرار می­گیرد و همچنین کارکردهای آن بررسی می­شود.

کارکردهای نهادها:

نهادها کارکردهای متفاوتی در یک جامعه دارد و شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی بعنوان یک نهاد توانسته است در حفظ و انتقال ارزش­های انقلاب اسلامی اینگونه کارکردها را داشته باشد. [۳]

۱- نهادها الگوی رفتارهای اجتماعی را به افراد می­آموزند، یعنی افراد از طریق نهادها یاد می­گیرند که در موقعیتهای متفاوت چه رفتاری داشته باشند در واقع نهادها از طریق فرایند اجتماعی شدن، رفتارها را به افراد و نسل­های جدید منتقل می­کنند.

۲- نهادها از طریق ثبات و استمرار فرهنگ، شیوه رفتار نهادینه شهده را به افراد القاء می­نمایند.

۳- نهادها رفتار افراد جامعه را تنظیم و بر آنها نظارت می­کنند در واقع از آنجا که نهادها انتظارات مقبولیت یافته در جامعه را منعکس می­کنند، فرد با نقش خود آشنا شده و تلاش می­کند رفتارهایی از خود نشان دهد که با انتظارات جامعه سازگار باشد در غیر اینصورت فرد و حتی سازمان مقبولیت و مشروعیت نهادی خود را در جامعه از دست می­دهد.

با توجه مقدمه و کارکردهای نهاد، نهادها را بصورت زیر می­توان تعریف کرد.

نهادها سازمانهای ارزش مداری هستند که متناسب با ارزش­های جامعه شکل می­گیرند و باعث پایداری، ثبات، استمرار و تداوم و فراگیر شدن رفتارهای مطلوب جامعه متناسب با ارزش­هایش می­شود. لازمه آنها تنظیم رفتارهای افراد به گونه­ای است که بصورت خودجوش در همه جایگاهها (مکانها و زمانها) بصورت پیوسته نمایان باشد و حالت مقطعی، موردی و پراکندگی نداشته باشد. [۲]

ارکان اصلی نهادها:

نهادها دارای ارکان سه گانه زیر می­باشند [۳]

الف) رکن تنظیمی[۲]: نهادها از ویژگی تنظیم کنندگی برخوردارند، یعنی مقرراتی را وضع می­کنند، نحوه رعایت مقررات را تحت نظر دارند و کسانیکه این مقررات را رعایت می­کنند پاداش و در غیر اینصورت مورد بازخواست قرار می­گیرند.

ب) رکن هنجاری[۳]: به ارزش­ها و مفاهیمی اشاره دارد که اساس استانداردهای موجود در ساختارها و رفتارهاست.

هنجارها تعیین می­کنند که کارها باید به چه ترتیبی انجام شود. در واقع هنجارها ابزارهای مشروعیت یافته برای تعقیب اهداف ارزشی­اند یعنی ارزش­ها اهداف را تعیین می­کنند و هنجارها راههای مناسب برای تعقیب آن اهداف را که حد مطلوب هنجارها، درونی کردن رفتارهاست مشخص می­کند.

ج) جنبه شناختی[۴]:دلالت بر مقرراتی دارد که ماهیت واقعیت و چهارچوبهای معانی شکل می­دهد. چهارچوب­های شناختی به اهمیت هویتهای اجتماعی تأکید دارد و بر نقش افراد بر موقعیت­های معین اشاره دارد و کمک می­کند که افراد بفهمند چه کسانی هستند و در یک موقعیت معین چه اقدامی معنادار است و باید انجام گیرد. از طریق اینگونه رفتارها مشروعیت اجتماعی [۴] بدست می­آید و شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی به افراد و سازمانها کمک می­کند تا از انتظاراتی را که باعث کسب مشروعیت می­شود آگاه شوند و نقش خود را متناسب با آن موقعیت­ها ایفا نمایند. اینگونه فعالیت بصورت یک فرآیند انجام می­گیرد.

فرآیند نهادینه شدن:

برگر و لاکمن (۱۹۶۷) برای نهادینه شدن سه فرآیند را اشاره می­کنند: [۱]

۱) عادت شدن[۵] : عبارتست از توسعه رفتارهای الگودار مشکل­گشا و همراهی این رفتارها با محرک­های خاص

۲) عینی سازی[۶] : توسعه معانی اجتماعی مشترک و عمومی مرتبط با این رفتارهاست. حرکت به سوی رفتار پایه­ای و گسترده که در فرآیند عینی سازی رخ می­دهد، با گسترش ساختارها همراه است.

۳) برونی سازی[۷] : درجه­ای است که این نمونه سازیها به عنوان واقعیت خود را دارند به تجربه در می­آید، واقعیتی که خود به عنوان یک واقعیت برونی و تحمیلی با آن مواجه می­شود.

وقتی کنش کیفیت برونی بودن به خود می­گیرد رسوب گذاری رخ می­دهد. از آنجایی که رسوب­گذاری در اشکال عینی نوعی نهادینه شدن است پس هرچقدر درجه عینیت و برونی بودن یک کنش افزایش یابد، درجه نهادی شدن بالا می­رود و وقتی نهادی شدن بالا باشد انتقال کنش، پایداری کنش در طول زمان و انتقال آن به نسل­­های جدید راحت­ انجام می­گیرد. پس از انتقال هم از نظر علمی و از لحاظ پیامد، به نهادی شدن مرتبط است و نهادی شدن به نوبه خود انتقال بعدی را راحت می­کند. در حالت رسوب گذاری ساختار در طی نسل­ها در بین اعضاء پایدار می­ماند. برای اینکه حالت رسوب­گذاری پایداری بماند ضرورت دارد ساختارهای رسمی تدوین شود.

پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ و استقرار جمهوری اسلامی ایران برای حفظ، تثبیت و استمرار انقلاب اسلامی و برای دست یابی به اهداف: [۵]

الف) ایجاد بستر مناسب جهت تعظیم شعائر، و ایام ا…، تعمیق باورها، ارزش­ها و ترویج فرهنگ انقلابی، افزایش انگیزه مشارکت مداوم در برگزاری مراسم­ها.

ب) زنده نگاه داشتن و نکوداشت مناسبت­های انقلاب اسلامی به منظور تجدید میثاق با آرمانهای انقلاب اسلامی

ج) اشاعه فرهنگ دینی و انقلابی و تثبیت و تعمیق آن در بین اقشار مختلف جامعه، بویژه نسل جوان از طریق برگذاری مراسم و استفاده بهینه از ظرفیت­های ملی آن

د) برگزاری مراسم عمومی داخل و خارج کشور به منظور بزرگداشت مناسبت­های جهان اسلام با همکاری مراجع ذی ربط مانند وزارت امور خارجه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

هـ) تقویت و تحکیم ارزش­ها و ارکان انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و تحقق آرمانهای حضرت امام خمینی (ره) و رهبری نظام

شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی در ۱۲/۵/۱۳۵۹ با تدبیر حکیمانه و به موقع حضرت امام خمینی (ره) شکل گرفت و پس از طی چهار دوره رشد به شرح زیر :

۱- دوره تأسیس و پیدایش از سال ۵۹ تا ۶۱

۲- دوره دوم از سالهای ۶۱ تا ۶۸ که به اوج گیری جنگ تحمیلی مصادف بود

۳- دوره سوم از پایان جنگ در سالهای ۱۳۶۸ تا ۷۸

۴- و دوره چهارم از سال ۱۳۷۸ تا کنون که در تاریخ ۲۶/۷/۱۳۸۸ اساسنامه آن به تصویب هیأت وزیران رسیده است. و دارای ۱۲ حوزه فعالیت، ۱۰ ستاد با عضویت ۲۱ دستگاه اجرایی تأثیر گذارترین نهاد انقلابی در خصوص سیاست گذاری، برنامه ریزی، سازماندهی، نظارت راهبردی مراسم، مناسبت­های ملی، مذهبی، سیاسی و انقلابی و ایجاد همگرایی در بین سایر نهادها و دستگاههای اجرایی در جهت اهداف ذکر شده فعالیت می­کند.

شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی به خوبی توانسته است رفتارهای مورد انتظار یا انتظارات نظام را از افراد و سازمانها تبیین نماید بطوریکه با فعالیت­های تقویمی و ابتکاری در شورا، افراد و سازمانها با نقش خود آشنا شده و با ایفای آن مشروعیت اجتماعی کسب می­کنند. به عبارت دیگر شورای با هماهنگی تبلیغات اسلامی با مطرح کردن تقاضاهای نهادی باعث شکل گیری حمایت اجتماعی از افراد و سازمانهای دیگر شده و با حرکت آنها در راستای میثاق­ها و رسوم اجتماعی پذیرفته شده و مورد انتظار و همگرایی منطقی در رفتارهای مراکز متعدد و با نقش­های متنوع در تبلیغات به منظور پاسداشت ارزش­های انقلاب اسلامی ایران باعث پیوند عاطفی بین مردم و نظام سیاسی، انسجام تشکیلاتی بین مراکز و سازمانها و نهادهای مختلف شده است. در نتیجه همگرایی تشکیلاتی و کارکرد منطقی، انسجام اجتماعی و اعتماد مردمی متبلور و سرمایه اجتماعی شکل می­گیرد.

سرمایه اجتماعی نمایانگر رسوب­گذاری نهادی ارزش­ها و دست­آوردهای انقلاب اسلامی در بین نسل­های انقلاب اسلامی است. یعنی نه تنها فرهنگ دینی و انقلابی در بین اقشار مختلف جامعه اشاعه یافته بلکه باعث تعمین آنها در بین نسل جوان که مورد هجمه شدید رسانه­های تبلیغاتی غربی و دشمنان نظام هستند شده است.

در حقیقت باید گفت که با ایجاد ساختار رسمی با عنوان شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی رفتارهای اجتماعی پیرامون ارزش­ها و دستاوردهای مورد انتظار در جامعه به خوبی تعیین و با فرآیندهای معقول و منطقی تلاش شده است تا این رفتارها بصورت خودجوش و مستمر در بین مردم و سازمانها نمایان شود و حالت عینی به خود بگیرد. پیدایش ارزش­ها و معانی مشترک و عمومی مرتبط و متناسب با ارزش­های نهاد، شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی باعث نهادینه شدن این رفتارها می­شود. در حقیقت انتقال آنها را در طول زمان بین نسل­ها تسریع و تسهیل می­کند و ثبات و استمرار ارزش­ها را تقویت می­نماید.

نتیجه گیری

رفتارهای نهادینه شده در جامعه رفتارهایی هستند که متناسب با ارزشهای جامعه شکل می­گیرد، و برای یک جامعه بسیار مهم است که رفتارها مطابق با انتظارات نظام سیاسی متداوم و ثبات داشته باشد و در بین مردم جامعه اشاعه یابد و نسل­های مختلف آنرا پذیرا شده و تداوم یابد. برای انجام چنین فرآیندی نیازمند ساختارهای رسمی است که سیاست­گذاری و برنامه ریزی، سازماندهی و نظارت راهبردی را انجام دهد، تا فرآیند سه گانه عادت شدن، عینی سازی و برونی سازی انجام گیرد در نتیجه این فرآیند حالت       رسوب­گذاری رفتارها در بین نسل­ها شکل می­گیرد و باعث ثبات و پویایی رفتارها می­شود. پس از انقلاب اسلامی ایران ارزش­ها و دستاوردهای زیادی نصیب ایران شد. سازمانهای زیادی وظیفه خود می­دانستند تا از این دستاوردها پاسداری کنند که گاهی اوقات واگرایی در تصمیمات آنها مشاهده می­شد. برای حل این تعارضات و ایجاد همگرایی بین نهادها و مراکز متعدد شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی شکل گرفت این شورا بعنوان یک نهاد با ساختار رسمی که در آن وجود دارد تلاش می­کند تا با برگذاری مراسم و گرامیداشت ایام ا… و فعالیت تقویمی و ابتکاری رسوب­گذاری دستاوردهای انقلاب اسلامی را در بین نسل­های جدید ایجاد شود و با پاسخگویی درست و به موقع به انتظارات محیطی کمک می­کند تا سازمانهای دیگر با هدایت این نهاد مشروعیت اجتماعی کسب کنند که برای آنها دارای اهمیت است. از طریق همگرایی بین سازمانها و مردم و ایجاد پیوند عاطفی بین نظام سیاسی و مردم به تقویت اعتماد عمومی کمک می­کند و محور شکل گیری سرمایه اجتماعی مؤثرترین نهاد در کشور ما به شمار می­آید. که نمونه این فعالیت­های نظامند را می­توان در مراسم ایام ا… ها، هشت دی ۱۳۸۸ و سایر مراسم­های تقویمی مشاهده کرد.

منابع:

۱-     قلی پور، آرین (۱۳۸۸)، «جامعه شناسی سازمانها» انتشارات سمت.

۲-     اسکات، ریچارد (۲۰۰۱)، «نهادها و سازمانها» مترجم: مینا دده بیگی، انتشارات سمت، ۱۳۸۷٫

۳-     قلی پور، آرین (۱۳۸۴)، «نهادها و سازمانها»، انتشارات سمت.

۴-     هچ، ماری جو و کانلیف ان ال (۱۳۹۰)، «نظریه سازمان» مترجم حسن دانایی فرد، انتشارات مهربان نشر

۵-     سایت شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی:   http://www.ccoip.ir

[۱]) institution

[۲]. regulative

[۳]. normative

[۴]. cognitive

[۵]. habitualization

[۶]. objectification

[۷]. externalization